Штогод беларуская інтэлігенцыя згадвае “чорную ноч беларускай літаратуры”: уноч з 29 на 30 кастрычніка 1937 года ў сутарэннях мінскай турмы КДБ былі расстраляныя 132 чалавекі. Сярод іх – 22 літаратары.

Пра гэта размаўляем з Сяргеем Будкіным, заснавальнікам партала TuzinFM.by і аўтарам праекта “(Не)расстраляныя”, які трывае трэці год і вяртае з нябыту імёны творцаў, забітых сталінскай сістэмай.

“Мы мусім памятаць, каб не знікнуць самім”. Такі слоган мае праект “(Не)расстраляныя”. Але ўявім чалавека, які кажа: падумаеш, забілі некага 80 гадоў таму, прычым тут я?.. Што ты скажаш яму, як вытлумачыш сваю пазіцыю?

Са слоганам, па шчырасці, было цяжка. Напачатку мне самому праект падаваўся ўшанавальным. Пазней я зразумеў, што трэба сыходзіць ад ахвярнасці да стваральнасці. Шанаваць творцаў трэба не за тое, што іх расстралялі, а за тое, што яны зрабілі.

Калі занураешся ў лёс кожнага, у характары, людзі ажываюць і перастаюць быць партрэтамі на крыжах. Я сам, калі прыходзіў у Курапаты, калі бачыў гэтыя твары, не мог адрозніць, хто ёсць хто. Не было асобаў – толькі агульная трагедыя. І галоўная ідэя “(Не)расстраляных” – раскручваць нашых герояў як медыйных персанажаў.

Наступствы забыцця можна назіраць тут і цяпер: сувязь перарвалася па ўсіх кірунках, таму беларуская культура ў такім стане, беларуская мова ў такім стане, беларуская дзяржава… Калі парушаецца паслядоўнасць, усе працэсы ідуць абы-як, усё пачынаецца з нуля. Я шмат разоў лавіў за руку людзей, якія казалі, што яны ў чымсьці першыя, але ўсё гэта было створана да іх – яны проста не цікавіліся гісторыяй. Што не дзіўна: у падручніку па белліце ёсць Хэмінгуэй – і няма Дудара.

Людзі не вельмі любяць тое, што звязана з трагедыяй, смерцю. Траўма такая вялікая і сур’ёзная, што нават сваякі рэпрэсаваных пра гэта не размаўляюць – баяцца. Унукі Міхася Зарэцкага прызнаваліся, што ў сям’і сталінскія рэпрэсіі не абмяркоўвалі, аніякіх спробаў дазнацца пра лёс свайго дзеда не рабілі. Леанід Маракоў (славуты даследчык сталінскіх рэпрэсій – Н.Г.) казаў, што толькі ў сталым узросце, выпадкова, даведаўся праўду пра свайго дзядзьку – Валерыя Маракова.

Змяняць сітуацыю трэба паслядоўна, пачынаючы з узроўню сям’і, школы, атачэння. Але, на жаль, у нашай краіне на гэтым узроўні нічога не працуе. Таму мы выкарыстоўваем лазейку музычную: пра рэпрэсіі кажуць куміры новага пакалення, для тых сваіх слухачоў, якія пра гэта не думалі, а то і не ведалі.

Калі казаць пра музычную частку праекта: ці сталі песні на словы расстраляных пісьменнікаў сапраўды папулярнымі? Яны насамрэч – частка сучаснасці?

Кожную песню праекта на адным SoundCloud праслухалі ў сярэднім 5-7 тысяч разоў. Самай папулярнай стала песня Akute “Я цябе пакахаў” на словы Анатоля Вольнага. Песню “Ты помніш” на словы Юлія Таўбіна Лявон Вольскі выконвае на ўсіх вялікіх канцэртах. Прома-ролікі і відэалекцыі нашага праекта паглядзелі больш за 100 000 разоў.

І далей, па-за праектам, музыкі звяртаюцца да вершаў расстраляных паэтаў; выходзяць кнігі, натхнёныя праектам – зборнік Юлія Таўбіна ўклаў Андрэй Хадановіч, зборнік Юркі Лявоннага – Віктар Жыбуль. Некалькі музыкаў пісалі, што дзякуючы нашым лекцыям адкрылі для сябе таго ж Таўбіна, Кульбака, Кляшторнага. Працэс існуе па-за намі, я яго ўжо не кантралюю.

Дарэчы, пра герояў. У спісе расстраляных 29.10.1937 года 22 літаратары. Праект “(Не)расстраляныя” на сёння распавёў пра 18 герояў. Складана было рабіць выбар? Не адчуваеш віну, што нехта застаецца “нераспаведзеным”?

Мы не ставілі задачу сказаць пра ўсіх. Мая задача – акрэсліць тэму. Як, напрыклад, праект “Тузін. Немаўля” пра беларускае нямое кіно 20-хх. Сучасныя музыкі стварылі трэкі для фільмаў “Прастытутка”, “У агні народжаная” (па сцэнары Вольнага, дарэчы) і “Кастусь Каліноўскі”. Фільмаў засталася маса, але мы паказалі – ёсць такая тэма. І мне, напрыклад, не сорамна перад Янкам Нёманскім, бо “(Не)расстраляныя” ў тым ліку – пра яго.

Ты атрымліваеш водгукі не ад удзельнікаў праекта, але ад старонніх слухачоў- гледачоў?

Фідбэкі я атрымліваю пастаянна, бо як мінімум бачу каментары на пятнаццаці нашых старонках у сацсетках. Нехта выкладае верш Дудара, прысвечаны Леніну, і кажа: вы абараняеце тых, хто смерці заслужыў, яны да гэтага свядома ішлі…

Адныя ў прынцыпе адмаўляюць, што былі рэпрэсіі, быў расстрэл 29 кастрычніка 1937 года. Нядаўна бачыў кнігу Аляксандра Плавінскага пра Курапаты, дзе ён даказвае, што НКУС нікога там не расстрэльваў. Нішто пахіснуць меркаванне такіх людзей не здольнае. Прыводзіш дакументальныя крыніцы, матэрыялы СМІ (BBC, калі не Радыё Свабода) – нічога не працуе. Адказ адзін: усё куплена, яны адпрацоўваюць грошы дзярждэпа, Нямеччыны, яшчэ каго…

Ёсць іншая група людзей: так, мы бачылі косткі, бачылі фота, але расстрэльвалі фашысты, немцы, нацысты і г.д. СССР да расстрэлаў дачынення не мае. Міф, сканструяваны ў савецкі час, дагэтуль трывалы.

І ёсць наступная група людзей, якая прызнае: так, факт расстрэлу ёсць, так, стралялі ў тым ліку беларусаў, так, расстралялі камуністы… Але – заслужана. Проста так страляць няможна, значыць, у нечым яны былі вінаватыя. Яны да гэтага свядома ішлі, бо самі ж прапагандавалі камуністычную ідэю. Камуністы патапталі камуністаў. І такую думку выказваюць людзі беларусацэнтрычныя, абазнаныя. Яны маюць сканы зборнікаў Дудара, Чарота; любяць у доказ прыводзіць артыкул “Мала іх павесіць”, які падпісалі Чарот, Кляшторны, Купала… Падпісалі паўзламаныя людзі.

Яшчэ адна распаўсюджаная думка: расстралялі, але не столькі. Лічбы завышаюцца. А якая хрэнава розніца: расстралялі 60 000 чалавек ці шэсцьсот? Факт злачынства ёсць. І забілі рэальна невінаватых людзей. А вы абмяркоўваеце, колькі. Гэта выглядае абсалютна паскудна і мярзотна, і гэтыя людзі дзівяць мяне сваім цынізмам.

Літаратурнае аб’яднанне “Маладняк”, 1924 ці 1925 год.
Першы шэраг: Язэп Падабед (арыштаваны ў 1936-м, сасланы ў лагер, далейшы лёс невядомы), Алесь Якімовіч (дажыў да 1979-га), Міхась Чарот (арыштаваны і расстраляны ў 1937-м), Алесь Дудар (тройчы арыштаваны ў 1927-м, 1930-м, 1936-м гг., расстраляны ў 1937-м), Язэп Пушча (арыштаваны ў 1930-м, асуджаны на 5 год, дажыў да 1964-га).
Другі шэраг: Адам Бабарэка (арыштаваны ў 1930-м, асуджаны на 5 гадоў высылкі, паўторна арыштаваны ў 1937-м, асуджаны на 10 гадоў лагераў, памёр у лагеры ў 1938-м), Нічыпар Чарнушэвіч (арыштаваны ў 1930-м, асуджаны на 5 гадоў высылкі, дажыў да 1967-га), Паўлюк Трус (памёр у 1929-м ад тыфу), Анатоль Вольны (арыштаваны ў 1936-м , расстраляны ў 1937 годзе), Андрэй Александровіч (арыштаваны ў 1938-м, асуджаны на 15 гадоў лагераў, выйшаў у 1947-м, паўторна арыштаваны ў 1949-м, рэабілітаваны ў 1955-м, дажыў да 1964-га), Кузьма Чорны (арыштаваны ў 1938 годзе, праз 8 месяцаў турмы адпушчаны, памёр ад інсульту ў 1944 годзе).

Як на тваю думку: падобныя выказванні і той факт, што Беларусь – адзіная краіна Еўропы, якая захоўвае смяротнае пакаранне, – яны звязаныя?

Усё звязана. Звязана з узроўнем культуры, адукацыі, выхаваннем. У людзей не ўкладзеныя каштоўнасці на ўзроўні сямейным і школьным, праз гэта ўсе беды. Маем татальнае непрыманне іншага меркавання, нянавісць да апанента.

Такія рэакцыі, у прынцыпе, былі чаканыя і прадказальныя, але быў адзін выпадак… Зараз карэктна паспрабую пераказаць… Мяне троху выбіў з каляіны закід на той конт, што ў нашым праекце – толькі мужчынскія твары.

Цябе абвінавацілі ў гендарнай няроўнасці?

Тыпу таго. І чалавек адмовіўся публічна падтрымліваць праект з гэтай прычыны. Я не стрымаўся і сказаў: ведаеце, сітуацыя склалася так, што сярод 132 расстраляных канкрэтна ў тую ноч усе – нежанчыны. Я з гэтым фактам нічога зрабіць не магу.

Прапанаваў чалавеку падрыхтаваць лекцыю наконт жаночай тэмы ў рэпрэсіях, з падтрымкай у пошуку матэрыялаў. Нічога.

Ёсць меркаванне, што панацэяй стане дэкамунізацыя з боку дзяржавы, калі ацэнку “гэта кепска” спусцяць зверху. Але ты ў іншым інтэрв’ю казаў, што трэба рабіць наадварот, прабіваць лёд знізу: інфармаваць, папулярызаваць – і дэкамунізацыя стане следствам, натуральным вынікам справы.

Прызнаюць камунізм злачынным – выдатна. Але я гэтага не чакаю. Стаяць каля дзвярэй адміністрацыі і патрабаваць дэкамунізацыі – гэта менш эфектыўна, чым працаваць з тэмай па-свойму.

Пераламіць сітуацыю ўмомант і без удзелу дзяржавы немагчыма. Усё адно што махацца аднаму супраць пяцідзесяці гопнікаў. Несупастаўляльныя сілы з дзяржаўнай машынай – раз, з расейскай прапагандай – два. Але гэта не павінна ўплываць на твае дзеянні.

Натуральна, мусіць быць дзяржаўная воля ў тым ліку, каб праўда пра сталінскія рэпрэсіі дайшла да людзей безыніцыятыўных. Калі дзяржава скажа, што камунізм – гэта кепска, што сапраўды былі рэпрэсіі, людзі аўтаматычна стануць паўтараць гэта дзецям. Калі гэта будзе прапісана ў падручніках, думка замацуецца на тым жа ўзроўні, што й “нацысты – гэта кепска”, а Сталін і Гітлер – аднолькавыя злачынцы. Тады, вядома, стане лягчэй. Калі мы пачнем працаваць у адной плыні, наш умоўны карабель вынесе кудысьці далей. Пакуль што ён, прынамсі, не тоне.

А вы спрабавалі супрацоўнічаць з дзяржавай: праводзіць лекцыі ў школах, даваць ролікі на дзяржтэлебачанне?

Практыка паказвае, што пасля 1996 года супрацоўніцтва з дзяржаўнымі структурамі ў галіне адукацыйных праектаў абсалютна немагчымае. Падпольна – можна. Але гэта сітуацыя кшталту “вы прыходзьце, толькі нікому не расказвайце, і нумар школы не называйце”.

Адзін з мілых фідбэкаў, які я атрымаў, калі мы ездзілі з лекцыямі па гарадах, – школьная настаўніца падышла і дала шакаладку. Сказала: дзякуй вам за тое, што робіце, гэта вельмі карысна, і я мару, што аднойчы вы прыйдзеце ў школу і распавядзеце пра гэты праект дзецям… То бок, людзі разумеюць, што тэма сталінскіх рэпрэсій – табу. Што за яе можна “атрымаць”.

Напрыканцы 90-х не трэба было тлумачыць, што ёсць беларуская музыка, літарататура, што былі такія вось падзеі. А зараз мы прыйшлі да таго, што Лабадзенка вучыць людзей алфавіту, Доўгушаў – самым простым беларускім спевам, а мы расказваем, што ў нашай гісторыі была “чорная ноч беларускай літаратуры”. Адкаціліся на ўзровень 1980 года. А наяўная сітуацыя патрабуе працы на абсалютна іншых узроўнях. Калі мы будзем толькі вучыць алфавіту, а не пісаць рэп-трэкі на тэму рэпрэсій, згубім яшчэ год дзесяць, а то і дваццаць.

Вы аб’ездзілі з лекцыямі праекта “(Не)расстраляныя” ўсе абласныя гарады. Ёсць адрозненне ва ўзроўні абазнанасці паміж Мінскам і рэгіёнамі?

Не хачу казаць, што Менск афігенна прасунуты, а рэгіёны – тупыя. Але тэндэнцыя такая, што ў рэгіёнах людзі задаюць пытанні на больш нізкім узроўні. Ім не варта расказваць, як Анатоль Вольны звёў жонку ў Міхася Чарота. Ім трэба тлумачыць, што была “чорная ноч”.

У вёсках, нават райцэнтрах няма ні знаку памяці: ні шыльдаў, ні вуліц, ні музеяў… На месцы дома, дзе нарадзіўся Зарэцкі, — пуста. Пры тым што Зарэцкі яшчэ не самы забыты. І была ў мяне шалёная думка пагнаць па гэтых мястэчках, панаставіць шыльдаў, запрасіць усіх, хто яшчэ можа хадзіць, на сустрэчы… А потым мяне прыгасілі мясцовыя актывісты: немагчыма прабіцца. Калі няма дзяржаўнай падтрымкі, ты нічога зрабіць не можаш. Тваю ініцыятыву ўспрымуць у лепшым выпадку як вар’яцтва, у горшым – як правакацыю, выклічуць міліцыю. Паўсюль пануе страх.

Сёлета ў Курапатах трэці раз пройдзе Ноч расстраляных паэтаў, якую арганізуе Зміцер Дашкевіч. Многія гэтую акцыю лічаць палітычнай. Што з аднаго боку – кепска, бо адпалохвае людзей, а з іншага – ці магчыма ўвогуле казаць пра рэпрэсіі па-за палітыкай?

Любое дзеянне патрабуе заангажаванасці людзей у праблеме, і гэта – палітыка. Апатыя, якая пачалася пасля 2010 года, дагэтуль трывае; накрыла краіну так, што людзі не хочуць нават думаць пра палітыку, тым больш – удзельнічаць у нечым блізкім да яе.

Дайсці да людзей можна толькі на ўзроўні крэатыву. Калі чалавек убачыць прыгожую цішотку, на якой будзе цытата, блізкая ягонаму светапогляду, з Вольнага ці Кляшторнага – гэта спрацуе. Пра музыку, пра бухло, пра жанчын… Нядаўна знайшлася фотка Валерыя Маракова з півам у шашлычнай. Хлопцы збіраліся, чыталі вершы, якія не маглі быць надрукаваныя, і называлі гэта ТАВіЗ – таварыства аматараў выпіць і закусіць. Дык вось, калі чалавек “апране” на сябе цытату Маракова, а не Ніцшэ, – вось тады з’явіцца ўспрыманне на асабістым узроўні.

Як, у такім разе, пры нашых умовах, эфектыўна працаваць з гістарычнай памяццю?

У нас ёсць тэма – рэпрэсіі 1937 года. І ёсць мастацтва: кіно, жывапіс, дызайн, тэатр… На кожным узроўні гэтую тэму трэба асэнсаваць па-свойму. Калі кожны чалавек у сваёй сферы задумаецца, што ён можа зрабіць, – прачытаць дзецям казку Кляшторнага, развучыць песню Вольскага на словы Таўбіна, прыдумаць цікавы прынт – тады гэтая тэма стане агульнай.

Важна асэнсаваць усіх патэнцыйна неабыякавых як сваю каманду. Прынесці сябе ў сцюжу і дождж у Курапаты не кожны захоча. А вось цішотку апрануць з выявай Дудара ці сфоткацца для інсты на мастацкай акцыі – гэта дзесяць з дзесяці.

Неабходная прысутнасць у гарадской прасторы: графіці з выявамі паэтаў, цытатамі з вершаў… Вядома, ахапіць можна не толькі Мінск. Можна падумаць і пра тое, як зрабіць гэта афіцыйна, каб графіці не зафарбавалі на наступны ж дзень.

Другое – цішоткі, торбы, нататнікі, іншая дызайнерская прадукцыя з партрэтамі-цытатамі пісьменнікаў. Гэты шлях цудоўна працуе для тых, хто хоча тэму падтрымаць, але баіцца ўпісвацца ў кампанію адкрыта.

Трэцяе – звярнуцца да мастакоў, якія могуць вывесці тэму на іншы ўзровень успрымання (як прыклад, карцінка Цэслера, якую перапосцяць сотні людзей). А наогул крута было б стварыць арт-аб’ект – ці часовы, ці “на вякі”, як камяні памяці ў Нямеччыне (Stolpersteine, праект мастака Гюнтара Дэмніга – Н.Г.).

Чацвертае – відэафармат. Конкурс смарт-відэа на візуалізацыю твораў расстраляных пісьменнікаў (у кожнага другога маладзёна тэлефон з выдатнай камерай). Таксама важная сфера тэатра і кіно. Калі паставіць сучасны спектакль паводле твора расстралянага, зняць фільм-біяграфію ці кінасерыял, тэма набудзе вельмі шырокае гучанне. Інтарэс да мастацкай падачы гэтай тэмы велізарны, пра што сведчыць фільм Аляксея Туровіча “Жоўты пясочак” – у яго больш за 6 млн праглядаў без аніякай рэкламы.

Выдатны ўзор у гэтым плане – музычны спекталь “З жыцця інсектаў” Святланы Бень: ён грунтуецца на паэзіі рускага аўтара Мікалая Алейнікава, расстралянага бальшавікамі ў 1937-м.

Кажучы пра сталінскія рэпрэсіі, мы найперш гаворым пра бок ахвяраў. Але ці магчыма казаць пра тэрор, абмінаючы катаў?

Я з велізарнейшым інтарэсам прачытаў кнігу Леаніда Маракова “Ахвяры і каты”, біяграфіі менавіта катаў. Цікава, што “натхняе” чалавека на такія ўчынкі? Псіхалогію катаў трэба даследаваць. Тыя людзі, якія топяць за апраўданне рэпрэсій ці не прызнаюць іх – яны таксама ўяўляюць інтарэс з пункту гледжання медыцыны.

З тэмай катаў абавязкова трэба працаваць. Але я на гэта гляджу не з выкрывальніцкіх пазіцый – даследчых. Яны таксама збольшага сталі ахвярамі. Нават у тую самую ноч у адной машыне на Курапаты ехалі пісьменнік і літаратурны крытык, які пісаў на яго даносы.

Яшчэ адзін эфектыўны інструмент для пашырэння тэмы ў масы – гумар, у прыватнасці – культура мемаў. Існуюць украінскія паблікі, дзе жартуюць у тым ліку вакол “Розстріляного відродження” – аналагічных падзеяў 1937 года ва Украіне. У расійскіх топах жарты пра Маякоўскага з Ясеніным, у тым ліку драматычны бок. У беларусаў на гэтую тэму жартаў няма…

У беларусаў у прынцыпе жартаў няма. Кропка.

Як можна жартаваць пра тое, чаго людзі не ведаюць? Спачатку трэба даведацца, потым – пра гэта размаўляць, а жартаваць – гэта ўжо лэвэл дваццаты. Не ўсе беларусы дайшлі нават да першага ўзроўню. Я ўвогуле цікаўлюся тэмай беларускага гумару і пакуль прыходжу да высновы, што яго няма. Хаця падмурак для яго быў закладзены ў тым ліку ў 30-я, дастаткова пачытаць “Запіскі Самсона Самасуя” Андрэя Мрыя. Гэта магло перарасці ў неверагодныя рэчы, ягоная кніга нічым не саступае творам Ільфа і Пятрова. Але ўсё было выкашана, і цяпер жартаваць вельмі цяжка ў прынцыпе. Траўма не перажытая, не загаілася, яна яшчэ крывавіць. На такую рану солі не насыплеш. Адныя знаходзяцца ў стане агаломшання, а да іншых яшчэ нават не дайшло, што здарылася.

Тэкст: Наста Грышчук
Фота: Генадзь Заяц